تاریخچه رنگرزی سنتی در ایران – فرش دستباف از هنرهای فاخر صناعی ایران، مجموعه ای از چندین هنر و صنعت، و نماینده ذوق، سلیقه و خلاقیت و از چهره های بارز قومی، بومی و ملی این سرزمین است.

آنچه در این هنر ازدیگر عوامل، مهم می نماید، رنگرزی سنتی به وسیله رنگزاهای طبیعی است. این مقاله در صدد است که، به بررسی و شناسایی این هنر جاویدان بپردازد. ذکر این نکته لازم است که، این پژوهش حاصل تحقیقات کتابخانه ای است.

مقدمه:

تعداد زیادی از گیاهان دارای خواص رنگزایی نهفته هستند، این خواص سبب به وجود آمدن رنگهای فراوانی در حمام رنگرزی شده و اسرار آن توسط دانش گشوده خواهد شد.

ماده رنگزایی که از یک گیاه استخراج می شود می تواند واضح، روشن، لطیف و حساس باشد.

هر ماده رنگزایی دارای زیبایی و فریبندگی خاص خود است. تدارکات و آمادگی برای یافتن مواد رنگزا در طبیعت مشکل نیست.

تعداد گیاهان وحشی و غیر وحشی، شامل بعضی از موارد مورد توجه قرار گرفته مانند گیاهان علفی، دارای پتانسیل قوی رنگی می باشند و همچنین مواد ضایعاتی مثل پوست پیاز، قسمتهای هرس شده درختان و بوته ها را می توان برای استفاده در رنگرزی جمع آوری نمود. در هنر- صنعت قالی بافی، هنر رنگرزی با استفاده از گیاهان اهمیتی فزون تر نسبت به طراحی و بافندگی دارد و می توان چنین اظهار نمود که، بدون وجود رنگ، نقشی آفریده نمی شود. علم رنگرزی در گذشته بسیار پیچیده بود و رموز آن همیشه در خانواده های رنگرز باقی می ماند و کمتر کسی می توانست از اسرار آن آگاهی یابد.

هر رنگرز با ب کار بردن شیوه های مختص به خود رنگهائی با تونالیته های مشخص را تولید می کند که مشابه آنها را تقریباً در سایر کارگاهها نمی توان یافت به همین دلیل مشخصه رنگ ی کی از عوامل تشخیص بافته های مناطق مختلف می تواند باشد. رنگهای طبیعی:

سابقه استفاده از رنگرزی طبیعی برای رنگرزی الیاف بسیار طولانی تر از رنگهای مصنوعی است چرا که تا پیش از سال ۱۸۴۰اساساً رنگهای مصنوعی که به رنگهای شیمیایی هم معروف است تولید نشده بود. رنگرزی طبیعی، حاصل رنگرزی با گیاهان، برخی حشرات و مواد کانی می باشد که به روشهای گوناگون رنگرزی، آنها استخراج شده و در رنگرزی به کار گرفته می شوند، از جمله این رنگزا ها می توان به روناس، قرمز دانه، اسپرک، نیل، وسمه، پوست بعضی از میوه ها، چای و قهوه یا رنگ های حیوانی که موجوداتی مانند حشره قرمز دانه و صدف ارغوان مولد آنها هستند و یا از معادن استخراج می شوند مانند خا ک رس اشاره کرد. رنگ های طبیعی به کار رفته در هنر ایرانی در پیوندبا طبیعت و جهان بر جلوه پیرامون، هزاران معنی و نقش می آفرینند. شیوه رنگرزی طبیعی خاص باعث شده است تا اشیاء هنری مانند فرش، بی بدیل آفریده شوند و تمدنی کهن را پر بار سازند. فنی که دانش آن سینه به سینهمنتقل شده و با یاری جستن از طبیعت پر ثمر گشته است ومی توان گفت علت معروفیت و مرغوبیت فرش ایران، زیبایی و دوام رنگ های طبیعی و رنگرزی خاص آنها بوده است.

بنابراین یکی ازمسائل هنر و صنعت فرش، رنگ و رنگرزی طبیعی (گیاهی) آن است که متأسفانه طی چند دهه اخیر به علت فقدان مطالعه وپژوهش در این عرصه لطمه های شدیدی به شیوه سنتی و ارزشمند این فن وارد کرده است. با نگاهی به طبیعت ایران زمین در می یابیم این طبیعت ما را با رنگها و گیاهان رنگزای گوناگون احاطه کرده است. شاید نتوان گفت که در طبیعت گیاهی وجود دارد که از آن هیچ رنگیبه دست نمی آید؛ اما باید توجه داشت که این رنگ باید ثبات و صرفه اقتصادی داشته باشد، از این رو از گذشته ریشه، ساقه، برگ، پوست و میوه برخی از گیاهان مورد استفاده در قالی بافی تشخیص داده شده است و به تدریج، تجربه و تبحر لازم در زمینه رنگرزی با موادرنگزای گیاهی بدست آمده است.

رنگرزی در دوران باسـتان

از هنگام به یاد نیاوردنی، بشر رنگ آبی شفاف اوج آسمان، سرخی ها و نارنجی تابان و سوزان هنگام غروب، رنگهای ملایم و متغییر رنگین
کمان که مظهر امید های بهشتی است، نورضعیف و غیر ثابتی که از پر و بال طاووس ها می درخشد، جامه های پر از رنگ گلها، قهوهای ها و قرمز های طلائی، برگهای خزان زده که تباینی بسیار با رنگهای سبز بهار پیشیندارند، قرمز درخشان و تهدید آمیز فوران خون، سو سوی زرد شعله پیه آب کرده که سایه های پیکره هایی بی تاب را بر روی دیوارهای اعماق خلوت غارها نقاشی می کردند را می بایست با شگفتی شعف و حیرتی بسیار مشاهده کرده باشند.

لیکن تمام این رنگها نُت های مجردی ازکل نت های به اهتزاز در آورنده سمفونی تحریک آمیز رنگ در زندگی بشر می باشند.دیری نپایید که بشر کوشید تا خود را با این سمفونی مرموز و اسرار آمیز که رنگ نام دارد وفق دهد. استخوانهایی ( استوانه ای شکل) که کشف شده اند، شاید مربوط به ۱۵۰۰۰۰ تا ۲۰۰۰۰سال قبل که بشر درون ان ها را با قرمز و زرد خاک های اُخرایی مواد نقاشی چرب Grease Panintsتهیه می کرده است و برای تزیین و آرایش بدن خود مورد استفاده قرار می داده است.

با توجه به این امر که در جزر و مد زندگی آن روزگار خون های بسیاری ریخته می شده، بشر اولیه طبعاً برای خود دلیل آورده که مواد قرمز رنگ زندگی بخش می باشند.

بنابراین این انسان های آخرین عصر یخ( ۱۰۰۰۰سال پیش) در گذشتگان خود را زیر خاکهای قرمز فام اُخرا به خاک می سپردند،و یا به استخوآن های آنها رنگ قرمز می مالیدند و به این وسیله سنتی را در اروپا آغار کردند که هزاران سال پای بر جای ماند و حتی به آفریقا و آسیا گسترش یافت.

به هر تقدیر تاریخ رنگ و رنگرزی به طور دقیق مشخص نیست، شاید برخورد با گیاهانی که دارای مواد و مایعات رنگین بودند یا برخورد با خاک های معدنی و گچ و آهک و هم چنین گل اُخرای قرمز که با آنها دیوار کومه ها را میآلودند و آنها را سفید یا قرمز می کردند، شاید شروع رنگ آمیزی بوده باشدکه دیرتر زمینه وسیعی یافته است.

آثار رنگین زیادی از دوران ما قبل از تاریخ دردست نداریم ولی با توجه به تاریخ تمدن و آشنایی به ویژگیهای جوامع بدوی ( از طریق باستانشناسی و مردم شناسی که مدارک ارائهداده اند) می توان علاقه نخستین جماعات را به خودآرائی (به کمک رنگ) دریافت. علاقه آدمی به رنگ آمیزی نه تنها در زمان زندگی او بود بلکه تن و روح مردگان خود را نیز با گل اخرا زینت می بخشیده اند.

بعید نمی نماید که رغبت خاص جماعات بدوی به رنگ آمیزی لوازم زندگی و همچنین خود آرایی (جنبه خوش آیندی و تشریفاتی) یک قسمت عمده کوششآنان در راه به دست آوردن مواد رنگین صرف شده باشد. خود آرایی بیشتر از طرف مردان مرسوم بود، این نخستین شکل هنر بیشتر برای توجه زنان یا ترساندن دشمنان به کار می رفت.

این خود آرایی هنوز در بین بومیان عقب مانده بیشتر کشورهای آفریقا و جزایر اقیانوسیه رایج است. در بعضی از قبایل رنگ شدن در حق انحصاری مردان است.

زنان فلات آفریقای مرکزی هر روز چند ساعت را صرف تزیین و رنگ آمیزی بدن عریان خود می کنند.

حنا دربین زنان آفریقایی به اندازه زنان ایرانی طرفدار دارد و چون این رنگها به زودی زایل می شدند و از بین می رفت بر صدد بر آمدند که کاری کنند که مدت بیشتری رنگ بر روی بدنشان باقی بماند، از این روی خالکوبی در بین این قوم رایج شد که هنوز هم به صورت مختلفادامه دارد.ولی «مرتضی راوندی» عقیده دارد انسانهای اولیه « پس از تهیه لباس، از خاک های رنگین یا عصاره گیاهان و میوه ها موادی به دست آوردند و جامه ها را با آن رنگ کردند و به این ترتیب لباس رنگی مخصوصی برای فرمانروایان درست شد و هنر رنگرزی نیز در خدمت بشر قرار گرفت.

نساجی و بافندگی در هر منطقه نشان از وجود الیاف خودرنگ و یا رنگ شده دارد و در هر جا اثری از نساجی باشد، رنگرزی انجام می شده است.

عقیده برخی دیگر از دانشمندان بر این است که بشر رنگرزی را قبل از ریسندگی و بافندگی یاد گرفته است.

انسانهای اولیه پوست و سایر لوازم خود را با مواد طبیعی رنگ می زدند، شواهد نشان می دهد رنگرزی اولین بار حدود ۳۰۰۰سال قبل از میلاد در کشور چین شروع شده است. البته در این موارد مدارک معتبری وجود ندارد ولی هندوستان در حدود ۲۵۰۰سال قبل از میلاد در مراسم مذهبی و اجتماعی از ابریشم (تزیین شده به وسیله طلا) استفاده می گردیده است. هنر رنگرزی سالها بعد از ایران به مصر منقل گردد و مصریان قدیم برای رنگرزی ازگیاهانی استفاده می کردند که حاوی رنگهای قرمز و زرد بودند،

سپس رنگرزی از طریق فنیقی ها به رومیان منتقل شد و این قوم از رنگ ارغوانی استفاده می کردند و چنانکه از نوشته های پلینی بر می آید در شهر پمپئی محل هایی برای رنگرزی وجود داشته است به نظر می رسد که اولین نوشته ها مدون درباره رنگرزی توسط  یک کمپانی در سال ۱۴۷۱انتشار یافته باشد،طی سالهای بعد عمل رنگرزی وسعت زیادی پیدا کرد و با کشف رنگهای مختلف ابعاد آنگسترش یافت .

رنگرزی فرش

رنگرزی در فلات ایران

رنگرزی در میان فلات ایران سابقه ای دیرینه دارد، هر چند که از نقطه آغاز آن بی خبریم و قادر نیستیم به دقت اولین جماعتی را که در این فلات به کار رنگرزی پرداخته اند مشخص کنیم.

سربازان جاوید مکشوفه در تخت جمشید که در موزه لوور نگهداری می شود، بیانگراین نکته است که ایرانیان از دیر باز به راز دستیابی این رنگ های جادویی پی برده اند. رنگ های درخشان و دلپذیر این کاشی ها بهترین نمودار ذوق و سلیقه ایرانیان در تهیه انواع رنگ ها و طریقه بکار بردن آن هاست. کاشی هایی که در دیواره های ابنیه تاریخی اصفهان و کاخ های حکمرانان صفوی را زینت بخشیده، از زیبایی چشمگیری برخورداراست.

رنگ های روح نواز، و همنوائی و توازن در به کارگیری این رنگ ها در کنار یکدیگر، هر بیننده ای را به این فکر وا می دارد که چگونه این رنگ ها، هنوز پس از گذشت سیصد و اندی سال، همچنان سحر انگیز و چشم نوازند. حرفه لعابسازی به علت انجام کارهای فنی و بهرمندی از دانشی نهفته که دیگران را امکان دستیابی به آن نبوده است، همواره در هاله ای از اسرار و ابهامات پنهان بوده است. راز ساختن رنگهای جادویی تنها در صورتی که فرزندی حرفه پدرش را دنبال می کرد و به او منتقل می شد و در غیر این صورت با مرگ لعاب کار کهن سال به گور می رفت.

رنگرزی طبیعی در ایران با چنین دانش نهفته ای بیشترین کاربردخویش را در هنر و صنعت قالی بافی به جای گذاشته است و قالی ایران صنعتی کاملا مستقل محسوب می شود که ضمن رفع نیازهای مصرفی دارای حالت هنری نیز هست.

دست اندرکاران تولید قالی ایران که از مواد ارزان و فراوان، فرآورده های گران قیمت به وجود می آوردند، از گذشته های دور و دراز از شهرت در خور برخوردار بوده اند و اغراق آمیز نیست اگر گفته شود که تا سال ها دیگر ممالک، ایران را به عنوان پشتوانه قالیهای نفیس و گران قیمت می شناختند. از آنجا که بافت قالی ترکیبی از هنر و صنعت است و بازتاب سر پنجه های هنرمندان و صنعتگران قالی باف، دارای ویژگی و خصوصیاتی است که از هیچ جهت به سایر انواع و فرآورده های هنری و صنعتی شبیه نیست.

رشد صنعت به رغم آنکه عرصه را بر بسیاری فرآورده های دیگر هنری تنگ کرده، هنوز موفق به سلب هویت قالی ایران نشده و این صنعت کماکان توان آن را دارد تا حیرت معاصران را برانگیزد و زبان ها را به تحسین بگشاید. رنگرزی سنتی قالی ایران، به علت داشتن بخشی از همین دانش نهفته، و به کار بردن مهارت ها و شگردهای قدیمی در ارائه رنگ های زیبا و دلپذیر، امروزه نیز علی رغم ورود انواع رنگهای شیمیائی به داخل کشور، عامل تفکیک ناپذیر از ساختار و ترکیب کلی هنر- صنعت فرش ایران است.

رنگرزی نخ

گرچه درنقاط مختلف کشور طرز ساختن این رنگها بطور یکسان نیست، ولی ساختمان کلی در تهیه آنها از گیاهان بومی یکسان است. این رنگها درمقابل نور خوشید و یا هنگام شستشو رنگ نمی بازند. ثبات رنگهای سنتی در مقابل نور خورشید و مواد قلیا به هنگام شستشو، اگر چه در قالی قدری زمختی ایجاد می کند، اما سبب می شود قالی برای مدت زمانی طولانی رنگ خود را حفظ کرده و یکباره رنگ نبازد. متاسفانه امروزه، چنانکه پیش تر ذکر گردید با ورود رنگهای شیمیائی به داخل کشور، تهیه فرش با رنگ طبیعی تا حدودی میسر نیست، گرانی مواد اولیه و وفور رنگهای مصنوعی، سبب شده است که کیفیت فرش ایرانی افول کند، از اواسط قرن نوزدهم میلادی، پیشرفت علم موجب پیدایش رنگهای مصنوعی بسیار شد.

برخی از این رنگها با نام انیلین که در عرف قالی بافی به آن جوهری می گویند در این صنعت رسوخ کرده است.

انیلین مایع چرب و بی رنگی است که از احیای تینر و بنزین تهیه می شود و در تر کیب با اکسیدکننده ها رنگ های گوناگون می دهد. رنگ جوهری، نامرغوب است و در برابر سایش پا و نور و شستشو با مواد قلیای جلا و پایداری خود را از دست می دهد و از این نظر برای شهرت رنگهای قالی خطر جدی به شمارمی رود.

کاربرد رنگهای جوهری از زمان قاجار شروع شد با آن که از زمان پیش تر ذکر گردید با ورود رنگهای شیمیائی به داخل کشور، تهیه فرش با رنگ طبیعی تا حدودی میسر نیست، گرانی مواد اولیه و وفور رنگهای مصنوعی، سبب شده است که کیفیت فرش ایرانی افول کند، از اواسط قرن نوزدهم میلادی، پیشرفت علم موجب پیدایش رنگهای مصنوعی بسیار شد. برخی از این رنگها با نام انیلین که در عرف قالی بافی به آن جوهری می گویند در این صنعت رسوخ کرده است. انیلین مایع چرب و بی رنگی است که از احیای تینر و بنزین تهیه می شود و در تر کیب با اکسیدکننده ها رنگ های گوناگون می دهد. رنگ جوهری، نامرغوب است

و در برابر سایش پا و نور و شستشو با مواد قلیای جلا و پایداری خود را از دست می دهد و از این نظر برای شهرت رنگهای قالی خطر جدی به شمار می رود. کاربرد رنگهای جوهری از زمان قاجار شروع شد با آن که از زمان ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه برای جلوگیری از به کار بردن این رنگ اقداماتی شد، ولی کاربرد رنگ در بافته های ایران از بین نرفت و حتی به دوره های بعد سرایت کرد.

برابر دستورات دوره ناصرالدین شاه مقررشد رنگهای انیلین را از بین ببرند و قالی های رنگ شده با انیلین را توقیف کنند.در سال ۱۹۰۰فرمان ناصرالدین شاه توسط جانشین و مظفرالدین شاه با کوشش های زیادتری تکرار گردید. این فرامین و احکام به طور جدی به موقع به اجرا گذاشته، تا انجا که دستور داده شد که کلیه رنگهای آنلینی را از بین ببرد و قالیها که نخ آنها با این رنگ آمیزی می شوند را جمع آوری کنند که بخش اول دستورات اجرا شد و بخش دوم معوق ماند. در هر حال به موجب گزارش مورخ ۱۹محرم ۱۳۳۳ه.ق که به نام راپورت کمیسیون فوق العاده تحقیق به حضور وزرای عظام دامت ُشوک ً تهم معروف است، اولا دولت وقت علت سرایت رنگ جوهری را در فرش ایران تدبیر دولت عثمانی قلمداد کرد، ثانیاً وسعت خا ک ایران را باعث نفوذ رنگهای جوهری از طریق قاچاق دانست.

نتیجه گیری:

به هر تقدیر، باید توجه داشت که یکی از ویژگی های و ممیزه قالی ایران که از گذشته تا به امروز باعث شهرت و اعتبار جهانی آن بوده است، ویژگی رنگ و رنگرزی است که به واسطه استفاده از مواد رنگزایطبیعی در رنگرزی الیاف مصرفی قالی، همه مهارت، تخصص و هنر دست اندرکاران قالی را جلوه گر می سازد. این حرفه به صورت اسرارخانوادگی نسل به نسل انتقال یافته و همواره با هنر ایرانی به صورت یک اثر ملی و فرهنگی خود را در فرش دستباف نشان داده است. امروزهبازارهای جهانی فرش دستباف علاقمند رنگ های گیاهی است، از جمله
دلایل آن جاذبه رنگ های طبیعی در برابر رنگ های مصنوعی است، دلیل دوم آن سالم بودن رنگ های طبیعی در زمان مصرف است و دلیل سوم آن جنبه اجتماعی و فرهنگی آن است که ایجاد اشتغال در داخل کشور نموده و هنر و فرهنگ ایرانی را با صدور فرش دستباف صادر می نماید.

تاریخچه رنگرزی سنتی در ایران